در طی سه دهۀ گذشته، صید بی‌رویه ماهیان خاویاری در دریای کاسپین باعث کاهش شدید جمعیت این گونه‌های ارزشمند شده است. به‌طوری‌که امروزه، ماهی‌های خاویاری بیشترین تعداد گونه‌های در خطر انقراض را در فهرست سازمان جهانی حفاظت از طبیعت (IUCN) به خود اختصاص داده‌اند.
با کاهش منابع طبیعی این ماهیان و ممنوعیت بهره‌برداری از آن‌ها، بازار جهانی خاویار با افزایش تقاضا روبه‌رو شد و در نتیجه، قیمت این محصول لوکس به‌شدت افزایش یافت. این شرایط باعث شد تا نگاه‌ها به‌سوی پرورش ماهی خاویاری جلب شود و مسیر جدیدی برای تولید خاویار گشوده شود.
نکته‌ای که باید در نظر داشت، تفاوت روش‌های تولید خاویار دریایی و پرورشی است؛ چرا که نوع پرورش و نحوه برداشت تخم‌ها، مستقیماً بر کیفیت نهایی محصول اثر می‌گذارد. در ادامه این مطلب، به بررسی دقیق مراحل پرورش ماهیان خاویاری و مزایای آن خواهیم پرداخت. علاقه‌مندان به خاویار مرغوب و پرورشی نیز می‌توانند از طریق ماهی فروشی آنلاین رهنما، محصولی اصل و باکیفیت تهیه کنند.
کدام گونه‌های ماهیان خاویاری برای پرورش مناسب‌تر هستند؟
باارزش‌ترین نوع خاویار از ماهیانی به دست می‌آید که به آن‌ها «تاس‌ماهیان» گفته می‌شود. البته در برخی کشورها، تخم سایر ماهی‌ها نیز تحت عنوان خاویار فروخته می‌شود، در حالی که ما در ایران، این تخم‌ها را “اشپل” می‌نامیم و تنها خاویار واقعی را به تخم ماهیان خاویاری اختصاص می‌دهیم.
تا به حال حدود 27 گونه از تاس‌ماهیان در جهان شناسایی شده‌اند، اما برخی از آن‌ها از نظر کیفیت خاویار و قابلیت پرورش، نسبت به بقیه برتری دارند. در ادامه با معروف‌ترین و پرکاربردترین این گونه‌ها آشنا می‌شویم:
- فیل‌ماهی (بلوگا): این ماهی از ارزشمندترین گونه‌های خاویاری دنیاست که خاویار آن طرفداران زیادی در سراسر جهان دارد. بلوگا را می‌توان در آب‌های چاه یا رودخانه پرورش داد و مقاومت خوبی در برابر نوسانات دمایی دارد. البته از آنجایی‌که این ماهی دیر به بلوغ می‌رسد، دوره پرورش آن طولانی‌ست و برای تولیدکنندگان، کمی چالش‌برانگیز محسوب می‌شود.
- قره‌برون (تاس‌ماهی ایرانی): بعد از فیل‌ماهی، قره‌برون از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. این ماهی بیشتر در مناطق جنوبی دریای کاسپین یافت می‌شود و نسبت به بلوگا زودتر به مرحله برداشت می‌رسد. به‌طور متوسط، از هر ماهی بالغ می‌توان حدود 2 کیلوگرم خاویار استخراج کرد.
- اوزون برون (دراکول): یکی از شناخته‌شده‌ترین ماهیان خاویاری که علاوه‌بر دریاچه کاسپین، در دریای سیاه و آزوف هم زندگی می‌کند. این ماهی در سن شش سالگی بالغ می‌شود و به‌خاطر رشد سریع، گوشت پروتئینی و میزان خوب خاویار، در صنعت پرورش جایگاه مهمی دارد. از یک اوزون‌برون بالغ، معمولاً حدود 5.1 کیلوگرم خاویار به‌دست می‌آید.
- شیب (تاس‌ماهی شکم‌برهنه): این نوع تاس‌ماهی نیز از گزینه‌های مناسب برای پرورش است و معمولاً بین 9 تا 12 سالگی به بلوغ می‌رسد. برداشت خاویار از آن در حدود 2.2 کیلوگرم در هر ماهی بالغ تخمین زده می‌شود.
- آسترای چالباش (تاس‌ماهی روسی): این گونه بومی دریای کاسپین است و عمدتاً در بخش‌های شمالی آن زندگی می‌کند. چالباش نیز قابلیت پرورش دارد و می‌توان از آن بین 3 تا 5 کیلوگرم خاویار برداشت کرد.
علاوه بر این موارد، گونه‌های دیگری هم وجود دارند که برای پرورش و تولید خاویار مناسب‌اند، از جمله:
- تاس‌ماهیان سیبری
- استرلیاد
- ماهیان دورگه بستر (ترکیبی از فیل‌ماهی و استرلیاد)
و چند گونه دیگر که بسته به شرایط پرورش و بازار هدف، انتخاب می‌شوند.
مطالعه مفید: انواع ماهی خاویار | هرآنچه باید درباره آن ها بدانید
شرایط پرورش گونه‌های مختلف ماهیان خاویاری
برای رسیدن به خاویاری باکیفیت، فراهم‌کردن شرایط مناسب در استخرهای پرورش ماهیان خاویاری نقش بسیار مهمی دارد. یکی از مهم‌ترین عوامل، دمای آب است. دمای ایده‌آل برای بیشتر گونه‌های ماهی خاویاری بین 19 تا 25 درجه سانتی‌گراد است.
در استخرهایی که جریان آب خوبی دارند و اکسیژن کافی تأمین می‌شود، می‌توان دمای آب را کمی بالاتر هم برد، اما توصیه می‌شود از 35 درجه تجاوز نکند. همچنین اگر استخر خاکی باشد، بهترین دما برای پرورش در آن حدود 28 درجه است و باید آب آن هر 4 تا 5 روز یک‌بار تعویض شود تا شرایط بهداشتی حفظ شود.
اگر دمای آب خیلی کمتر یا بیشتر از بازه مطلوب باشد، روند رشد ماهی‌ها کند یا حتی متوقف می‌شود. از طرف دیگر، میزان شوری آب هم اهمیت دارد؛ به‌طوری که حدود 10 گرم نمک در هر لیتر آب، شرایط مناسبی برای این نوع پرورش فراهم می‌کند. سطح اسیدی یا قلیایی بودن آب (pH) هم باید بین 7 تا 8.5 باشد تا محیطی قلیایی و متعادل برای رشد ماهیان خاویاری ایجاد شود.
یکی دیگر از نکاتی که نباید نادیده گرفت، رشد گیاهان در کف حوضچه‌هاست. اگر این گیاهان بیشازحد رشد کنند، ممکن است بر کیفیت محیط اثر منفی بگذارند. بنابراین، لازم است پرورش‌دهندگان هر سال اقدام به جمع‌آوری گیاهان اضافی کنند. همچنین برای ضدعفونی کردن محیط استخر، می‌توان به‌صورت دوره‌ای از آهک استفاده کرد؛ به‌طور متوسط، حدود 2 تن آهک برای هر هکتار کفایت می‌کند.
یکی از نکات مهم در پرورش ماهیان خاویاری، تأمین میزان کافی اکسیژن در آب است. اکسیژن محلول آب باید حداقل 6 میلی‌گرم و گاز کربنیک حداکثر 5 میلی‌گرم باشد. از آبگیری بیشازحد استخر به دلیل تجمع بچه‌ماهی‌ها در کف آن باید خودداری کرد.
فراهم کردن استخر پرورش ماهی خاویار
ماهی خاویاری را می‌توان در سیستم‌های متراکم، نیمه‌متراکم، گسترده و مداربسته پرورش داد. استخرهای بتونی یا فایبرگلاس برای این روش‌ها مناسب هستند؛ اما در روش‌های نیمه‌متراکم و گسترده، استخرهای خاکی نیز کاربرد دارند.
- ابعاد استخر بسته به نوع سیستم متغیر است؛ در سیستم متراکم، ابعاد کوچک‌تر است.
- استخرهای فایبرگلاس امروزه به‌دلیل سطوح صاف و در دسترس بودن در اندازه‌های مختلف، بیشتر مورد استفاده قرار می‌گیرند.
- آبگیری استخر پس از انتخاب نوع آن و با توجه به تراکم، از منابعی مانند چاه، قنات، رودخانه یا دریا انجام می‌شود.
تهیه بچه ماهی
دو روش برای تهیۀ بچه‌ماهی وجود دارد:
- پرورش لارو: پس از هچ شدن تخم‌ها، باید لاروها را تا رسیدن به مرحله بچه‌ماهی نورس در استخرهای فایبرگلاس (با ابعاد 1.7×1.7×0.5 متر و ظرفیت 1200 قطعه) نگهداری کرد. پس از رسیدن به وزن 3 گرم، به بسترهای دیگر منتقل می‌شوند.
- خرید بچه ماهی: برخی پرورش‌دهندگان بچه‌ماهی‌ها را مستقیماً خریداری می‌کنند. قیمت آن‌ها بر اساس گونه و کیفیت گوشت یا خاویار متغیر است؛ مثلاً بچه‌ماهی بلوگا گران‌تر است.
مزایای پرورش ماهی خاویاری
از ماهیان خاویاری تنها خاویار به‌دست نمی‌آید؛ این گونه‌ی ارزشمند قابلیت تولید محصولات متنوعی را دارد.
محصولات اصلی حاصل از پرورش ماهیان خاویاری عبارت‌اند از:
- خاویار که مهم‌ترین و گران‌بهاترین محصول آن‌هاست؛
- گوشت این ماهی‌ها نیز سرشار از پروتئین و در بازار مصرفی جایگاه خاصی دارد؛
- چرم که از پوست مقاوم و باکیفیت آن‌ها به دست می‌آید و در صنایع مختلف مورد استفاده قرار می‌گیرد.
در سال‌های اخیر، محققان به بررسی استفاده‌های نوآورانه‌تری از ماهیان خاویاری پرداخته‌اند. یکی از یافته‌های جالب‌توجه، قابلیت پوست و غضروف این ماهی‌ها در استخراج کلاژن است؛ ماده‌ای ارزشمند که در تولید محصولات بهداشتی، دارویی، آرایشی و حتی مکمل‌های غذایی کاربرد فراوانی دارد. به این ترتیب، حتی ضایعات این ماهیان نیز می‌تواند منبعی مفید و پربازده برای صنایع زیستی و پزشکی باشد.
مطالعه مفید: چرا خاویار گران است؟ بررسی دلایل اصلی قیمت بالای خاویار
معایب پرورش ماهی خاویاری
یکی از چالش‌های اصلی در مسیر پرورش ماهیان خاویاری، کمبود زیرساخت‌های مناسب و هزینه‌های سنگین راه‌اندازی استخر و تأمین تجهیزات تخصصی است. علاوه بر این، چون سوددهی این صنعت معمولاً در بلندمدت اتفاق می‌افتد، برای بسیاری از سرمایه‌گذاران و تولیدکنندگان، بازگشت سرمایه زمان‌بر و پرریسک به نظر می‌رسد.
از سوی دیگر، نباید از حساسیت بالای این گونه‌های آبزی در برابر عوامل بیماری‌زا مانند باکتری‌ها، ویروس‌ها، انگل‌ها و آلودگی‌های محیطی غافل شد. به همین دلیل، فراهم‌کردن محیطی سالم، استاندارد و کنترل‌شده برای پرورش این ماهیان ارزشمند، از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است.
میزان درآمد یا سودآوری پرورش ماهی خاویاری چقدر است؟
هرچند راه‌اندازی یک استخر پرورش ماهیان خاویاری نیاز به سرمایه‌گذاری اولیه قابل‌توجهی دارد، اما ارزش بالای خاویار در بازارهای داخلی و خارجی این فعالیت را به تجارتی سودآور تبدیل کرده است. در سال‌های اخیر نیز در استان‌های شمالی کشور، گام‌های مثبتی برای صادرات گوشت و خاویار تاس‌ماهیان برداشته شده که به رشد این صنعت کمک زیادی کرده است.
بنابراین، با وجود اینکه بازگشت سرمایه در این حوزه زمان‌بر است، اما در نهایت سود خوبی برای سرمایه‌گذاران به همراه خواهد داشت.
مطالعه مفید: هزینه پرورش ماهی خاویاری
مجوزهای مورد نیاز برای راه اندازی مزرعه پرورش ماهی خاویاری
برای راه‌اندازی یک مزرعه پرورش ماهیان خاویاری، سرمایه‌گذاران باید از مسیر قانونی اقدام کنند و مجوزهای لازم را از نهادهای ذی‌ربط دریافت نمایند. دو مرجع اصلی در این زمینه، اداره شیلات و امور آبزیان هر استان و سازمان نظام مهندسی کشاورزی هستند.
روند دریافت مجوز معمولاً شامل مراحل زیر می‌شود:
- مراجعه اولیه متقاضی به مدیریت جهاد کشاورزی شهرستان محل طرح
- ارجاع متقاضی به شرکت‌های دارای صلاحیت مشاوره‌ای زیر نظر نظام مهندسی
- مشاوره با کارشناس مربوط و ثبت رسمی درخواست
- بررسی اولیه تقاضا و دریافت مدارک مورد نیاز از متقاضی
- بازدید میدانی کارشناس از محل اجرای طرح و بررسی شرایط موجود
- در صورت واجد شرایط بودن، انجام استعلامات لازم از مراجع ذی‌صلاح
- ارائه مدارک تکمیلی به سازمان نظام مهندسی کشاورزی
- صدور موافقت اصولی توسط سازمان
- انجام استعلام از مدیریت امور اراضی جهت بررسی تغییر کاربری
- تهیه طرح توجیهی و نقشه‌های اجرایی با همکاری شرکت‌های تأییدشده
- ارسال مدارک نهایی به سازمان برای بررسی
- صدور پروانه تأسیس مزرعه پرورش ماهی
- و در نهایت، پس از تکمیل ساخت و تجهیز مزرعه، صدور پروانه بهره‌برداری.
در نهایت…
پرورش ماهی خاویاری، فرایندی زمان‌بر و نیازمند سرمایه‌گذاری قابل توجه است، چراکه هم نگهداری این گونه‌ها هزینه‌بر است و هم رسیدن به مرحله برداشت خاویار، زمان می‌برد. با این حال، به‌دلیل ارزش بالای خاویار و گوشت این ماهیان در بازارهای داخلی و خارجی، این صنعت از نظر اقتصادی بسیار سودآور تلقی می‌شود.
برای خرید انواع خاویار باکیفیت و سایر محصولات دریایی، کافی‌ست سری به ماهی فروشی آنلاین رهنما بزنید و از تنوع محصولات آن بهره‌مند شوید.
